به گزارش خبرنگار پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی، حمل و نقل از مهم‌ترین عوامل در رشد و توسعه کشورها به شمار می‌آید. تا جایی که برخی اقتصاددانان معتقدند هیچ اقتصاد پیشرفتهای بدون توسل بـه شبکه حملونقل مدرن قادر به ادامه فعالیت نیست و فعالیت‌های حملونقل از جملـه فعالیت‌های اساسی و زیربنایی رشد اقتصادی و لازمه تحول جامعه محسوب می‌شود.
حملونقل ریلی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین روش‌های جابه جایی مسافر و کالا از محبوبیت زیادی در دنیا برخوردار است که به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردی از جمله صرفه‌جویی در مصرف انرژی، سازگاری با محیط زیست و توسعه پایدار، کاهش هزینه‌ها، امنیت بیشتر نسبت به سایر شقوق حملونقل و... با استقبال بیشتری برای ترانزیت مواجه شده و دولت‌ها نیز سیاست‌های خود را در جهت تقویت حمل و تقل ریلی در پیش می‌گیرند.
صنعت حملونقل ریلی از شاخص‌های عمده توسعه یافتگی کشورها محسوب می‌شود و میزان خطوط موجود نسبت به جمعیت کشور از عواملی است که در طبقه‌بندی کشورها مورد توجه قرار می‌‌گیرد.
مزیت‌های حملونقل ریلی
شاید بیشتر مزایای حملونقل ریلی در بلند مدت محسوس و قابل مشاهده باشد اما امروزه کشورها به خوبی با این مزایا آشنا شده و اهمیت حمایت از حملونقل ریلی را درک کرده‌اند.
صرفه‌جویی در مصرف سوخت: میزان مصرف سوخت حملونقل ریلی در حمل بار یک هفتم حمل ونقل جاده‌ای است. در کشور ما سهم حملونقل ریلی در حمل بار ۱۲.۵ درصد و در جابجایی مسافر ۱۰ درصد است و تنها دو درصد مصرف گازوئیل کشور را به خود اختصاص می‌دهد.
همچنین نتیجه یک پژوهش نشان داده که راه آهن ۳ الی ۵ برابر جاده در مقابل سطح زمین مساوی ظرفیت حمل و نقل دارد. در مورد هزینه ساخت نیز هزینه‌های جاده سازی در هر کیلومتر ۳ برابر از هزینه‌های ساخت راه آهن با همان ظرفیت د مورد ترافیک بار بیشتر است.
بانک جهانی نیز میانگین میزان مصرف سوخت در راه آهن برای حمل یک هزار تن بار را ۶.۷ لیتر و در حملونقل جاده‌ای ۳۳ لیتر اعلام کرده است. در حقیقت حملونقل ریلی در شرایط برابر ۱۰ درصد کمتر از اتوبوس، ۳۰ درصد کمتر از مینی بوس، ۷۵ درصد کمتر از سواری و ۸۵ درصد کمتر از هواپیما سوخت مصرف می‌کند.
کاهش آلودگی هوا: مصرف پایین انرژی در حمل و تقل ریلی میزان آلودگی این مدل حملونقل را برای محیط زیست نیز کمتر کرده است. بر اساس پژوهشی که در کشور سوئیس انجام گرفته، سهم راه آهن در آلودگی هوا تنها یک درصد است و همین باعث شده حملونقل ریلی به عنوان حملونقل سبز نیز شناخته شده است. بر اساس این تحقیقات جایگزینی راه‌آهن بجای جاده طی ۱۰ سال می‌تواند میزان آلودگی هوا را به میزان ۳۰ درصد اکسید نیتروژن، ۸۰ درصد هیدروکسیدها و ۵۰ درصد هیدروکربن‌ها کاهش دهد.
کاهش آلودگی صوتی: آلودگی صوتی راه آهن نیز کمتر از سایر شیوه‌های حملونقل است. پژوهش‌های علمی حاکی از آن است که که سروصدای خودروهای ریلی به خاطر برد فرکانس موثر آزار و اذیت کمتری نسبت به سر وصدای ناشی از خودروهای جاده‌ای دارند.
ایمنی: آمارها حاکی از آن است که سفرهای ریلی از ایمنی بیشتری نسبت به سفرهای جاده‌ای برخوردار است تا جایی که خطر تصادف جاده‌ای را بیش از ۵۰ برابر بیشتر از سفرهای ریلی می‌دانند.
از سوی دیگر توسعه راه آهن و احداث ایستگاه در فاصله‌های حدود ۲۰ کیلومتری موجب آبادانی در شهرهای مسیر می‌شود.
آمارها نشان می‌دهد هزینه‌های نگهداری شبکه و ناوگان ریلی (تعمیر و نگهداری زیربناها و لکوموتیو و واگن‌های باری و مسافری) بسیار کمتر از هزینه‌های نگداری ناوگان جاده‌ای است.
فرصت‌های حملونقل ریلی ایران در سطوح جهانی
توسعه خطوط ریلی و توجه ویژه به این مدل حملونقل در کشور ایران با توجه به موقعیت ویژه ژئوپولیتیکی که دارد، از اهمیت دو چندانی برخوردار است.
کشور ما در مرز رازی به راه آهن ترکیه، در مرز جلفا به راه آهن جمهوری آذربایجان، در مرزهای اینچه برون، لطف آباد و سرخس به راه آهن ترکمنستان، در مرز شمتیغ به کشور افغانستان، در بندر امیر آباد به کشورهای حوزه دریای خزر، در بنادر چابهار، عباس و امام خمینی به آب‌هاي آزاد بین‌المللی متصل بوده و پل ارتباطی شمال-جنوب و شرق-غرب محسـوب می‌شود.
از دیگر امتیازات ایران وسعت زیاد، دسترسی به آب‌های آزاد، برخورداری از بندر اقیانوسی و استراتژیک چابهار، قرار گرفتن در مسیر چهار‌راه ریلی دنیا و البته دسترسی به بازار بزرگ کشورهای آسیای میانه است که توان کشور را در جابجایی کالاها توسط راه آهن، بالا برده است.
از سوی دیگر موقعیت جغرافیایی ایران هم در بین کشورهای آسیای میانه و کشورهای اروپای شرقی و قرارگیری بر سر چهار راه ریلی دنیا بر ضرورت‌های توسعه این شق حملونقل در کشور ما می‌افزاید و این امتیاز به جذابیت‌های استفاده از ایران در مسیرهای حمل کالا و ترانزیت‌های بین‌المللی کمک می‌کند.
ایجاد کریدورهای ریلی و اتصال آن به کشورهای همسایه و بنادر ایران می‌تواند سهم بسزایی در توسعه ملی داشتهباشد.
بی دلیل نیست که توسعه حملونقل ریلی از محورهای اساسی در برنامه ششم توسعه کشور بوده و از سوی مقام معظم رهبری مورد تاکید قرار گرفته است.
در سرفصل امور اقتصادی سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه در ردیف‌های ۲۵ و ۲۶ به طور مشخص به اولویت حوزه حمل و نقل ریلی اشاره شده است.
با توجه به اهمیت حملونقل و به خصوص نقش حملونقل ریلی در توسعه کشورهای توسعه یافته، میزان اهمیت این ناوگان در مبادلات اقتصادی جهان به ویژه کشورهای محصور در خشکی و موقعیت استراتژیک ایران در بین کشورهای آسیای میانه از یک طرف و کشورهای اروپای شرقی در طرف دیگر یعنی قرارگیری ایران بر سر چهار راه ریلی دنیا صرفه‌جویی‌های اقتصادی در هزینه‌های حمل و نقل و مصرف سوخت، ایمنی این نوع حمل و نقل نسـبت بـه حمل جاده‌ای و به‌ویژه موقعیت ایران در ترانزیت ریلی، ضرورت توسعه شبکه ریلی در ایران مشخص می‌شود.
اخیرا نیز میان ایران و روسیه توافق جامع حمل‌و نقل انجام گرفته که در این توافق به حوزه حملونقل ریلی توجه ویژه شده است.
به گفته مدیرکل دفتر تجاری‌سازی و امور تشکل‌های وزارت راه و شهرسازی، کشور روسیه پتانسیل‌های بالایی برای همکاری با ایران در حوزه ریلی دارد و توافق‌نامه‌ها و مذاکرات انجام شده میان مقامات تهران و مسکو فرصتی برای انتقال دانش، تجربیات و تکنولوژی در حوزه حملونقل ریلی را فراهم کرده است.
بر اساس گزارشات، در سال ۲۰۲۱ میلادی، ۲.۵ میلیون TEU کالای ترانزیتی در کریدور شرقی غربی از چین به اروپا ترانزیت شده که وزن حدودی آن به ۶۰ میلیون تن می‌رسد و پیش‌بینی می‌شود با توجه به تغییرات ژئوپلتیک در منطقه، بتوان تا ۱۵درصد از این حجم بار ترانزیتی را به سمت قلمرو ایران جذب کرد.
برنامه جدید اروپا برای شبکه ریلی
کمیسیون اروپا نیز اخیرا در راستای تقویت حملونقل ریلی خود پیشنهادات جدیدی مبنی بر قطارهای سریعتر، بلیت‌های ساده‌تر و پشتیبانی از سفرهای بین‌المللی را برای شبکه ریلی اروپا مطرح کرده است.
شبکه حملونقل بین‌اروپایی برنامه‌ریزی‌شده (TEN-T) تا سال ۲۰۴۰ شاهد ایجاد اتصالات ریلی سریع‌السیر جدید خواهد بود و زمان سفر در سفرهایی از جمله بوداپست به بخارست، ویگو به پورتو و هامبورگ به کپنهاگ را کاهش می‌دهد.
مسیرهای اصلی در شبکه TEN-T حداقل سرعت ۱۶۰ کیلومتر در ساعت برای قطارهای مسافربری و ۱۰۰ کیلومتر در ساعت برای قطارهای باری خواهند داشت.
کمیسیون اروپا همچنین قول داده است که «اقدام قاطعانه» را برای ساده‌سازی فرآیند رزرو سفرهای قطار برون مرزی، به منظور یافتن و رزرو بلیت‌ها آسان‌تر و از نظر قیمت جذاب‌تر کند.
فرانس تیمرمنز، نایب رئیس کمیسیون توسعه سبز اروپا، گفته است که اتصال سریعتر ریلی اروپا با بلیت های آسان و بهبود حقوق مسافران، موجب حرکت اروپا در مسیر توسعه پایدار خواهد شد.
میزان کیلومتر مسافری پیموده شده در راه آهن اروپا از ۳۳۹.۹ میلیارد در سال ۲۰۱۸ به ۴۰۷.۲ میلیارد در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است، همچنین آمارهای موجود نشان می دهد که سهم کلی راه آهن از سفرها از ۶.۷ درصد به ۶.۹ درصد افزایش یافته است.
در همین دوره، سهم سفرهای هوایی از ۶.۱ درصد به ۹.۶ درصد از کل سفرهای اروپایی بر اساس کیلومتر-مسافر افزایش یافت.
بر اساس اعلام کمیسیون، سهم سفرهای قطار، که ۸۱ درصد در اتحادیه اروپا با نیروی برق است، باید افزایش یابد تا جهان به اهداف آب و هوایی خود دست پیدا کند.
در پیشنهاد کمیسیون اروپا آمده است: راه آهن بخشی از راه حل است؛ چرا که کمتر از ۰.۴ درصد از انتشار گازهای گلخانه ای مرتبط با حمل و نقل در اتحادیه اروپا را به خود اختصاص داده است.
در صورت عملی شدن، «برنامه اقدام کمیسیون اروپا برای تقویت راه‌آهن مسافربری مسافت طولانی و برون مرزی» تغییرات قابل‌توجهی را هم برای مسافران و هم برای شرکت‌های قطار ایجاد می‌کند.
برای مسافران، بلیت‌ها ممکن است ارزان‌تر شوند و کمیسیون اروپا قول داده است که آنها را از مالیات فروش معاف کند.
کمیسیون می‌گوید که این پیشنهاد برمبنای نمونه کشور عضو اتحادیه اروپا آلمان تدوین شده که قبلا مالیات بر ارزش افزوده بلیت‌های راه آهن بین شهری را از ۱۹ به ۷ درصد کاهش داده است.
این پیشنهادات همچنین به ساده سازی تجارت پیچیده رزرو سفر قطار در سراسر مرزها می‌پردازد، که می‌تواند منجر به تغییر روند فعلی رزرو بلیت‌ها توسط مسافران شود و آنها بتوانند با هر اپراتوری بلیت قطار رزرو کنند.
با عبور قطارها از شبکه ریلی یک کشور همسایه، اپراتورهای آنها هزینه دسترسی را برای پوشش استفاده از مسیر پرداخت می‌کنند. در حال حاضر، قوانین اتحادیه اروپا به شرکت‌های زیرساخت اجازه می‌دهد تا حق بیمه‌ای را از این هزینه‌های دسترسی دریافت کنند، اما ممکن است این امر در شرف تغییر باشد.
در سال ۲۰۲۳، کمیسیون دستورالعمل های خود را در مورد میزان بالا بودن هزینه‌های دسترسی به مسیر به روز خواهد کرد. همچنین پروژه‌های آزمایشی را ترویج می‌کند تا دریابد که آیا کاهش این هزینه‌ها می‌تواند باعث افزایش سفر قطار برون مرزی شود یا خیر.
چشم‌انداز حملونقل ریلی ایران
ایجاد تحول در حمل و نقل و توسعه خطوط ریلی از اولویت‌های وزارت راه و شهرسازی در همه سال‌های پس از انقلاب بوده و پیشرفتهای رخ داده تا کنون به ویژه در سال‌های اخیر قابل توجه بوده است.
بر اساس آمارهای رسمی، میزان بار صادراتی عبوری از مرزهای ریلی کشور تا پایان بهمن ماه ۱۴۰۰ به میزان یک میلیون و ۷۱۵ هزار تن بوده که نسبت به سال ۹۹ با داشتن بیشترین آمار صادرات ریلی( تا پایان اسفند) یعنی یک میلیون و ۴۷۸ هزار تن، افزایش ۲۳۷ هزار تنی معادل ۱۶ درصد رشد را ثبت کرده است.
آمارها نشان می‌دهد، میانگین صادرات ریلی در این ۷ سال بیش از یک میلیون و ۴۸ هزار تن بوده و صادرات ریلی در ۱۱ ماه سال 1400 از این میانگین نیز بیشتر بوده و رکورد صادرات ریلی را جابجا کرده است.
عملکرد بخش ریلی کشور در حوزه زیرساخت‌های ریلی با عبور از متوسط سال‌های گذشته حاکی از آن است که در صورت تامین اعتبارات مورد نیاز و تمرکز بر این حوزه، امکان بهره‌برداری بیش از ۵۰۰ کیلومتر مسیر ریلی در کشور طی مدت یک سال وجود دارد.
به گفته خیراله خادمی معاون وزیر راه و شهرسازی متوسط ریل‌گذاری کشور پیش از این حدود ۲۰۰ کیلومتر و بهره‌برداری از آن نیز ۱۷۰ کیلومتر در سال بود اما سال ۱۴۰۰ بیش از ۴۵۰ کیلومتر ریل‌گذاری آن هم با ریل تولید ملی انجام شده است. از سوی دیگر بهره‌برداری از ۴۵۰ کیلومتر مسیر ریلی طی یک سال، حاکی از توان اجرایی بخش ریلی کشور است و به شرط تامین اعتبار می‌توان سالانه بالای ۵۰۰ کیلومتر مسیر ریلی را به بهره‌برداری رساند.
بر اساس گزارش‌ها، طول خطوط اصلی ریلی در کشور تا پیش از انقلاب ۴ هزار و ۵۷۵ کیلومتر بوده و بهره‌برداری از طرح‌های متعدد ریلی در این حوزه باعث شده که امروز طول این خطوط به ۱۱ هزار و ۷۲۸ کیلومتر برسد. به عبارت دیگر خطوط ریلی راه آهن طی ۴۳ سال گذشته رشد بیش از ۲.۵ برابری را تجربه کرده و در مقایسه با آغاز انقلاب اسلامی بیش از ۶ هزار کیلومتر افزایش داشته است.
در کنار توسعه خطوط ریلی، ارتقاء حوزه حملونقل ریلی از لحاظ تجهیزات و تکنولوژی نیز حائز اهمیت است، در همین راستا موجودی کشور از لحاظ تعداد لوکوموتیو طی ۴۳ سال گذشته به میزان دو برابر افزایش یافته و از حدود ۴۲۰ دستگاه در سال ۵۷ به ۹۵۶ دستگاه رسیده است. به این ترتیب ۸ لکوموتیو نو، ۴ لکوموتیو بازسازی شده، ۴۲۳ واگن باری نو، ۳۱ واگن باری بازسازی شده و یک ریل‌باس به ناوگان ریلی افزوده شده که در نوع خود رکوردی در بخش ریلی محسوب می‌شود.
همچنین ۴۷۰ دستگاه ناوگان تولید داخل، بازسازی و بهسازی شده در بخش لکوموتیو، واگن باری و واگن مسافری با سرمایه یک هزار و ۳۵۰ میلیاردتومان در اسفندماه سال گذشته به ناوگان افزوده شد.